امامان عليهم السّلام، بندگان برگزيده خداوند هستند و اراده حق بر عصمت و طهارت آنان از هر گونه كژى و پليدى تعلق گرفته است؛ از اين رو، وجود مباركشان مظهر تمامى ارزشها و كمالات نفسانى و فضائل اخلاقى است. اگر قرآن، پيامبر گرامى اسلام را به داشتن «خلق عظيم» مى‏ستايد، بدون شك جانشينان آن حضرت نيز- به حكم عقل و نقل- از اين كوثر، سيراب گشته و بر قلّه «خلق عظيم» محمّدى (ص) ره يافته‏اند. آنان قبل از آنكه پيروان خود را به آراستگى بر خلق و خوى انسانى، و دورى از رذيلتهاى اخلاقى فرا بخوانند، خود در حدّ اعلا به اخلاق اسلامى آراسته بودند، و از آنچه مردم را از آن باز مى‏داشتند دورى مى‏گزيدند، و اين مطلب را بارها در سخنان خود گوشزد مى‏كردند.
اگر امام صادق (ع) به پيروان خود توصيه مى‏كند:
«كوُنوُا دُعاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ الْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَ الْاجْتِهادَ وَ الصَّلاةَ وَالْخَيْرَ؛ فَانَّ ذلِكَ داعِيَةٌ.» _{کافی ج 1 ص78}
با غير زبانتان دعوت كننده مردم (به سوى حق) باشيد، تا آنان از شما ورع، كوشش، نماز و كار خير را ببينند و اين، دعوت كننده (آنها به سوى حق) است.
بدون شك، خود آن حضرت بيش از پيروانش به اين روش پايبند بوده است.
با توجه به اين مقدمه، آنچه در اين درس تحت عنوان اخلاق فردى و اجتماعى امام صادق (ع) مورد اشاره قرار مى‏گيرد، نمونه‏ها و قطره‏هايى از درياى بيكران «خلق عظيم» پيامبر گونه آن حضرت است كه به اقتضاى شرايط زندگى آن بزرگوار در برخورد با جريانات و افراد گوناگون براى ما آشكار شده است.
الف- اخلاق فردى‏
1- عبادت و بندگى خدا
شناخت عميق امام صادق (ع) از مقام ربوبى حق تعالى، او را در ميدان عمل به عبادتى گسترده و خالصانه وامى‏داشت؛ چرا كه خداوند مى‏فرمايد:
«انَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عَبادِهِ الْعُلَماءُ» _{«فاطر /28»}
از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از خدا مى‏ترسند.
آن حضرت، مصداق كامل اين آيه شريفه در عصر خود، و چهره بى نظير عارفان مقام ربوبى و عابدان ساحت مقدسش بود. اعتراف دانشمندان و شخصيّتهاى معاصر امام (ع) درباره مقام عبادت و بندگى آن حضرت و مشاهدات آنان در اين زمينه- با آنكه به يقين مى‏توان گفت هيچكدام از آنان به مقام عبوديت آن گرامى پى نبرده‏اند- ما را تا حدّى به شناخت اين ويژگى امام (ع) رهنمون مى‏سازد. مالك بن انس، پيشواى مذهب مالكى‏مى‏گويد:
جعفر بن محمّد مردى بود كه در زندگى‏اش از يكى از سه خصلت بيرون نبود؛ يا روزه بود، يا نماز مى‏گزارد، و يا در حال ذكر گفتن بود؛ و او از عابدان عظيم الشأن و زاهدان بزرگى بود كه از خدا مى‏ترسند … يك سال در سفر حج همراه اوبودم؛ هنگامى كه‏ مركبش به ميقات رسيد، تا مى‏خواست «تلبيه»  بگويد، صدايش در حلقوم مى‏بريد و نزديك بود از مركب بر زمين افتد. عرض كردم اى پسر رسول خدا؛ ناگزير از گفتن «تلبيه» هستيد!
فرمود: اى پسر ابو عامر! چگونه جسارت كنم و «لَبَّيْكَ الَّلهُمَّ لَبَّيْكَ» بگويم در حالى كه بيم دارم خداوند در پاسخ بفرمايد: «لا لَبَّيْكَ وَ لا سَعْدَيْك؟ _{«بحار الانوار ج 47 ص16»»}
ابوالفتح ارْبَلى مى‏گويد:
… امام صادق (ع) وجود مباركش را بر عبادت پروردگار نهاد و آن را بر طاعت و زهد و كناره‏گيرى از دنيا واداشت و همواره به ذكر و شب‏زنده دارى و نماز و عبادت مشغول بود. _{امام صادق  ومذاهب اربعه ج 1ص55}
امام صادق (ع) به هنگام نماز و تلاوت آيات الهى چنان حالى پيدا مى‏كرد كه گويى با خدا به طور مشافهه و حضورى گفتگو مى‏كند. در روايتى آمده است:
امام صادق (ع) يك بار در نماز و در حالى كه قرآن تلاوت مى‏كرد، بيهوش شد. چون به هوش آمد، از او پرسيدند: چه عاملى باعث شد كه چنين حالى پيدا كنيد؟ امام (ع) در پاسخ، سخنى به اين مضمون فرمود كه من پيوسته آيات قرآن را تكرار مى‏كردم تا آنكه حالى به من دست داد كه احساس كردم آنها را از خداوند مشافهةً مى‏شنوم. _{«بحار ج47ص58»}
2- زهد و بى علاقگى نسبت به دنيا
آن آگاهى و شناختى كه امام صادق (ع) را به عبادت الهى و ايجاد انس و ارتباط تنگاتنگ با معبود و لقاى او وامى‏داشت، او را نسبت به جلوه‏ها و مظاهر فريبنده دنياو مناصب آن نيز بى‏علاقه و بى رغبت مى‏كرد.
حقيقت زهد عبارت است از روى گرداندن و اعراض از دنيا با تمام وجود و نداشتن دلبستگى به آن و مظاهر و مناصبش؛ و به تعبير بعضى از روايات، حدّ و مرز زهد همان است كه قرآن بيان كرده است.
«لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى مافاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحوُا بِما آتيكُمْ» _{«حدید /23»}
براى آنچه از دست داده‏ايد تأسف نخوريد و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشيد.
مسأله شناخت ماهيّت دنيا و مناصب و مظاهر آن و نيز ماهيت آخرت و نعمتهاى ارزنده و جاويد آن در مقايسه با دنيا، نقشى مؤثر و اساسى در گرايش و دلبستگى انسان به دنيا و يا اعراض و دلبستگى پيدانكردن به آن كه همان مفهوم زهد است، دارد. و از آنجا كه امامان، از جمله امام صادق (ع) بالاترين و عميقترين شناخت را از ماهيّت دنيا و آخرت و نعمتها و لذّتهاى مادى و معنوى دنيوى و اخروى دارند، بالاترين مرتبه زهد را نيز دارا مى باشند؛ از اين رو، تنها در حدّ ضرورت و كمك گرفتن از آن براى دستيابى به مقام قرب و رضوان الهى از دنيا بهره مى‏جستند.
براى شناخت مقام زهد پيشواى ششم (ع) علاوه بر اين اصل اساسى و كلّى كه در مورد همه امامان صادق است، دو راه ديگر نيز وجود دارد: نخست، سيره عملى آن حضرت و ديگرى سخنان ارزشمندى كه در اين ارتباط بيان داشته است، چه آنكه از ديدگاه ما سخنان آن بزرگواران در موضوعى بيانگر چگونگى رفتار و جهت‏گيرى عملى آنان در آن موضع است؛ همچنانكه عمل آنان تفسير عينى سخنان ايشان است.
در سيره امام صادق (ع) آمده است كه آن حضرت در زير لباسهايش پيراهنى زبر و خشن مى‏پوشيد و روى آن يك جبّه پشمين و بر روى آن، پيراهنى زبر بر تن مى‏كرد. و وقتى علت اين كار را از او پرسيدند، حضرتش تأسى به سيره نياكان خود را مطرح كرد وفرمود:
پدرم محمد بن على و جدّم على بن حسين عليهماالسّلام لباس پشمين مى‏پوشيدند.
آنان به هنگام ايستادن براى نماز، خشن‏ترين و زبرترين لباسهايشان را بر تن مى‏كردند؛ ما نيز چنين مى‏كنيم. _{«کافی ج1ص545»}
در سخنان آن حضرت در اين زمينه آمده است:
«مَنْ زَهَّدَ فِى الدُّنْيا اثْبَتَ اللَّهُ الْحِكْمَةَ فى قَلْبِه‏ وَ انْطَقَ بِها لِسانَهُ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَ الدُّنْيا؛ داءَها وَ دَواءَها وَ اخْرَجَهُ مِنَ الدُّنْيا سالِماً الى دارِ السَّلامِ.» _{«کافی ج2ص128»}
هر كس در دنيا زهد ورزد، خداوند حكمت را در دل او جايگزين و زبانش را بدان جارى مى‏كند، و عيبهاى دنيا؛ دردها و درمانهايش را به وى مى‏نماياند، و او را سالم به سوى «دار السّلام» خارج مى‏كند.
و نيز فرمود:
«جُعِلَ الْخَيْرُ كُلُّهُ فى بَيْتٍ وَ جُعِلَ مَفاتِحُهُ الزُّهْدَ فِى الدُّنْيا.» _{«همان »}
تمامى خير در اتاقى نهاده و كليدهاى آن را زهد و بى‏علاقگى به دنيا قرار داده‏اند.
3- رضا و تسليم در برابر حق‏
تسليم در برابر حق تعالى، نشانه كمال عبوديّت است. از اين رو از امام صادق (ع) چنين نقل شده است:
«رَأْسُ طاعَةِ اللَّهِ الصَّبْرُ وَ الرِّضا عَنِ اللَّهِ فيما احَبَّ الْعَبْدُ، اوْ كَرِهَ» _{«همان ص60»}
بالاترين درجه طاعت و بندگى خدا، پايدارى و خشنودى از خداست، در آنچه كه مورد تمايل و علاقه بنده است، يا آنچه كه مورد كراهت و ناخشنودى اوست.
انسان وقتى به قضاى الهى راضى و در برابر مشيّت و فرمان او تسليم باشد، تهيدستى و بى‏نيازى، خوشى و گرفتارى، زندگى و مرگ، عزّت و ذلّت، سلامتى و بيمارى و … همه را از خدا مى‏داند و هيچگاه لب به اعتراض و شكوه نمى‏گشايد. «قتيبه اعشى» مى‏گويد:
براى عيادت فرزند بيمار امام صادق (ع) به محضر آن حضرت مشرف شدم. امام (ع) را در حالى كه اندوهگين بود بر در خانه ديدم. عرض كردم: جانم فدايت، حال كودك چگونه است؟ فرمود: همانگونه است كه بود (و همچنان وخيم است). آنگاه به اندرون رفت و پس از ساعتى درنگ، با چهره‏اى تابناك كه آثار افسردگى و اندوه از آن زايل شده بود، به سوى ما باز گشت.
من (با مشاهده چهره شادمان امام (ع)) اميدوار شدم كه حال كودك بهبود يافته است؛ از اين رو، دوباره حال كودك را پرسيدم. فرمود: در گذشت. عرض كردم: فدايت شوم، زمانى كه كودك زنده و بيمار بود شما اندوهگين بوديد؛ اينك كه مرده است، شما را بر غير حال نخستين مى‏بينم، علّت آن چيست؟ فرمود: ما خاندانى هستيم كه پيش از وقوع مصيبت بيتابى مى‏كنيم؛ ولى چون امر الهى تحقق پذيرد به قضاى خدا خشنود و تسليم فرمان او هستيم. _{«کافی ج3ص225»}

صفحات: 1· 2